Kredyty od MFW pogłębiają biedę i wykluczenie społeczne

131-stronicowy raport „Bandaż na ranę po kuli: MFW wydatki społeczne i pandemia Covid-19” analizuje kredyty zatwierdzone od marca 2020 r., na początku pandemii Covid-19, do marca 2023 r. dla 38 krajów zamieszkałych łącznie przez 1,1 miliarda ludzi. Zdecydowanej większości z nich postawiono warunki pożyczki w postaci wprowadzenia polityki oszczędnościowej, ograniczenia wydatków rządów lub zwiększenia podatków bezpośrednio obniżając poziom życia obywateli. Inicjatywy MFW, ogłoszone na początku pandemii, mające złagodzić jej skutki, takie jak zwiększenie minimalnych poziomów wydatków socjalnych, okazały się nieskuteczne. W raporcie podano przykład Jordanii, gdzie w ciągu ostatniej dekady szereg programów MFW wprowadziło gruntowne reformy gospodarcze, lecz środki łagodzące okazały się niewystarczające, a poziom życia obywateli się obniżył.

„Eskalacja protestów w Pakistanie przeciwko rosnącym kosztom związanym z żądaniami MFW, które nastąpiły po podobnych protestach w innych krajach, powinna pobudzić MFW przed nadchodzącymi dorocznymi spotkaniami w październiku” – powiedziała Sarah Saadoun, starsza badaczka ds. ekonomii sprawiedliwości i praw w Human Rights Watch. „Pomimo złożonych na początku pandemii obietnic, że wyciągnie wnioski z błędów z przeszłości, MFW forsuje politykę, która od dawna zwiększa biedę i nierówności” - kontynuowała.

Własne badania MFW wskazują, że polityki te nie są skuteczne w ograniczaniu zadłużenia, co jest ich głównym celem. W opublikowanej w kwietniu 2023 r. publikacji MFW World Economic Outlook zauważono, że konsolidacja fiskalna – termin zwykle kojarzony z programami oszczędnościowymi, nie zmniejsza średnich wskaźników zadłużenia.

Międzynarodowe instytucje finansowe i rządy są zobowiązane do przestrzegania podstawowych praw człowieka, aby reagować na kryzysy gospodarcze w sposób chroniący i wspierający te prawa zarówno w perspektywie krótko, jak i długoterminowej. Środki oszczędnościowe, które w znacznym stopniu ograniczają wydatki rządowe na podstawowe usługi publiczne lub znacznie zwiększają regresywne podatki, (bardziej obciążające osoby o niskich dochodach niż osoby o wysokich dochodach) te podstawowe prawa ograniczają, co jest udokumentowane wieloma przykładami.

Rada Praw Człowieka Organizacji Narodów Zjednoczonych przyjęła wytyczne mające na celu zapewnienie środków ożywienia gospodarczego, które przyniosą „korzyść całej populacji, a nie tylko kilku procentom najbogatszych”. Zakazy stosowania polityki oszczędnościowej, chyba że zostaną spełnione rygorystyczne kryteria, w tym unikanie, a tam, gdzie jest to absolutnie konieczne, ograniczanie i łagodzenie wszelkich negatywnych skutków dla praw obywateli. Rada zaleca rządom i instytucjom finansowym przeprowadzanie i publikowanie ocen ich wpływu na prawa człowieka. Mimo że 32 z 39 poddanych przeglądowi programów obejmowało co najmniej jeden środek, który stwarzał ryzyko naruszenia praw, tylko w jednym wyraźnie starano się ocenić wpływ na efektywne dochody obywateli.

Dwadzieścia dwa programy obejmują ograniczenie lub zmniejszenie wynagrodzeń w sektorze publicznym, zazwyczaj poprzez zamrożenie zatrudnienia lub ograniczenie, lub obniżenie wynagrodzeń, co utrudnia rządom świadczenie wysokiej jakości usług publicznych. Takie środki są stosowane pomimo wytycznych MFW zatwierdzonych w 2007 r., które zniechęcają do stosowania górnych limitów wynagrodzeń w sektorze publicznym poza wyjątkowymi okolicznościami, gdy są one „uzasadnione w przejrzysty sposób”. Niewiele programów zawiera takie uzasadnienie.

Dwadzieścia trzy programy obejmują porady lub środki mające na celu zwiększenie dochodów z podatków od wartości dodanej – podatku pośredniego, który ma tendencję do regresji i pogłębiania nierówności, ponieważ stawka jest taka sama dla osób niezależnie od dochodów.

Dwadzieścia programów usuwa lub ogranicza dotacje oparte na zużyciu paliwa, lub energii elektrycznej, lub opracowuje plany takiego działania bez odpowiednich inwestycji w zabezpieczenie społeczne, lub inne środki kompensacyjne, lub w czyste źródła energii. Dotacje na paliwa kopalne kierują ogromne ilości zasobów publicznych na sztuczne obniżanie kosztów paliw kopalnych, a ich usunięcie jest konieczne, aby stawić czoła kryzysowi klimatycznemu i przejść w stronę umowy społecznej, która lepiej realizuje prawa gospodarcze i społeczne. Jeżeli jednak nie zostaną wprowadzone z wyprzedzeniem odpowiednie środki wyrównawcze, zniesienie dotacji będzie miało szczególnie dotkliwy wpływ na osoby o niskich dochodach. Środki łagodzące skutki środków oszczędnościowych obejmują zazwyczaj włączenie tego, co MFW określa jako „minimalne poziomy wydatków socjalnych”, które zazwyczaj wyznaczają minimalne cele w zakresie wydatków rządowych na edukację, opiekę zdrowotną i ochroną socjalną.

Chociaż zwiększone zainteresowanie wydatkami socjalnymi i ochroną socjalną jest pozytywne, dolnym progom brakuje obiektywnych i spójnych kryteriów zapewniających ich skuteczność, stwierdziła Human Rights Watch. Zakres dolnych poziomów jest bardzo zróżnicowany, od obejmujących dziesiątki programów w wielu ministerstwach po ograniczony do wybranych programów transferów pieniężnych. Większość nie zawiera informacji pozwalających na porównanie z wcześniejszymi wydatkami. Co więcej, z nielicznymi wyjątkami wyznaczają one jedynie cele w zakresie wydatków, od których pracownicy MFW mogą odstąpić bez konieczności uzyskania zgody zarządu MFW.

Co więcej, środki mające na celu poprawę ochrony socjalnej, zwykle opracowywane we współpracy z Bankiem Światowym, nie spełniają standardów praw człowieka. Ochrona socjalna jest kluczem do realizacji prawa do zabezpieczenia społecznego, ale zamiast promować systemy uniwersalne, które zapewniają każdemu bezpieczeństwo dochodów przez całe życie, każdy poddany przeglądowi program MFW mający na celu poprawę ochrony socjalnej dążył do sprawdzenia dochodów, co ogranicza świadczenia dla osób żyjących w ubóstwie, a nawet w skrajnym ubóstwie. Programy uzależnione od dochodów wykluczają duże segmenty populacji, które żyją w niepewnych warunkach.

MFW powinien przeprowadzić szeroko zakrojone reformy, aby skutecznie wspierać rządy w budowaniu gospodarek, które pozwolą każdemu realizować jego prawa gospodarcze, społeczne i kulturalne. Powinien przeprojektować minimalne poziomy wydatków socjalnych, aby wyeliminować wady systemowe, zobowiązać się do wspierania programów powszechnej ochrony socjalnej i zaprzestać promowania programów uzależnionych od dochodów. Powinna także zobowiązać się do formalnego uznania obowiązku poszanowania, ochrony i przestrzegania wszystkich praw człowieka, w tym praw społeczno-gospodarczych, we wszystkich swoich działaniach, bez dyskryminacji.

„Eksperyment MFW polegający na próbie zrekompensowania szkód spowodowanych programami oszczędnościowymi po prostu nie działa” – powiedział Saadoun. „Potrzebuje nowego podejścia, które uczyni realizację praw gospodarczych i społecznych punktem wyjścia”. Jordania: większe ubóstwo, trwałe zadłużenie Jordania, która od 2012 r. uczestniczy w szeregu programów MFW, jest wczesnym przykładem wysiłków MFW mających na celu zrównoważenie szkód spowodowanych polityką oszczędnościową za pomocą minimalnych poziomów wydatków socjalnych i transferów pieniężnych uzależnionych od dochodów. W ramach tych programów rząd usunął dotacje do paliwa i chleba, podwyższył podatki konsumpcyjne i dochodowe oraz zmienił taryfy za energię elektryczną.

W raporcie rządowym przyznano, że inwestycje w pomoc społeczną spadły w latach 2011–2017 po zakończeniu dotacji przez rząd, generując w tym czasie oszczędności w wysokości 788 mln JD (1,1 mld USD). W 2019 r. rząd, przy wsparciu Banku Światowego, ustanowił program transferów pieniężnych uzależniony od dochodów, który został uwzględniony w dolnym poziomie wydatków socjalnych MFW. Jednak w 2022 r. pomoc dotarła do nie więcej niż 120 000 gospodarstw domowych beneficjentów, czyli około 5 procent populacji Jordanii, liczącej około 11 milionów osób. Ponieważ ubóstwo wzrosło z 15 do 24 procent w latach 2018–2022, program dotarł jedynie do około jednego na pięciu Jordańczyków żyjących poniżej progu ubóstwa. Poprzednie badania Human Rights Watch wykazały, że algorytm, na którym opiera się program przy wyborze świadczeń, jest arbitralny, dyskryminujący i podatny na błędy.

Pracownica rolna z szóstką dzieci powiedziała Human Rights Watch, że dwukrotnie zwracała się o pomoc i za każdym razem została odrzucona. Ona i jej mąż zarabiają po 10 JD (14 dolarów) za dzień pracy (równowartość 280 dolarów za 20 dni pracy w miesiącu); płaca minimalna w Jordanii wynosi 260 JD (367 dolarów) miesięcznie, a płaca wystarczająca na utrzymanie typowej rodziny, według obliczeń z 2020 roku, wynosi około 600 JD (846 dolarów) miesięcznie. „W zasadzie umieramy z głodu” — stwierdziła. — Był okres, kiedy mieliśmy tylko dwie torby ryżu i racjonowaliśmy go”.

Na domiar złego relacja długu Jordanii do PKB jest obecnie wyższa niż dziesięć lat temu, gdy MFW zatwierdzał pierwszy program z tej serii.

MFW powinien podjąć konkretne środki, aby nadać priorytet realizacji praw gospodarczych i społecznych. Należy w szczególności:

• Systematycznie przeprowadzać i publikować oceny wpływu proponowanych polityk na prawa człowieka przed ich zatwierdzeniem, aby mieć pewność, że uwzględniają one te, które są najskuteczniejsze w ograniczaniu ubóstwa i nierówności. Oceny należy upubliczniać przed zatwierdzeniem pożyczki, aby ułatwić konstruktywną debatę publiczną, szczególnie wśród osób, które najprawdopodobniej będą nimi dotknięte. MFW powinien w dalszym ciągu przeprowadzać i publikować takie oceny przy każdym przeglądzie.
  Przeprojektowanie poziomów wydatków socjalnych, w szczególności:
• Unikanie kompromisów w wydatkach socjalnych (na przykład zwiększania wydatków na edukację poprzez zmniejszenie finansowania opieki zdrowotnej)
• Szeroko zdefiniowany minimalny próg wydatków socjalnych, według sektorów, zapewniający, że wydatki na przykład na zdrowie, edukację i ochronę socjalną są co najmniej zgodne z międzynarodowymi punktami odniesienia jako odsetek PKB i budżetów krajowych.
• Dolny poziom zapewniający odpowiednią rekompensatę za wszelki nieunikniony negatywny wpływ wykazujący, w jaki sposób środek łagodzący, taki jak zwiększone wydatki na ubezpieczenie społeczne lub zwiększenie zakresu ubezpieczenia, pozwala przynajmniej uniknąć regresji w poziomie korzystania z praw obywatela.
• Rozważyć zastąpienie „podstawowych poziomów”, które są weryfikowane ad hoc w każdym przeglądzie, „celami”, które należy osiągnąć do końca programu, oraz planem opracowanym od początku w celu osiągnięcia określonych punktów odniesienia w każdym przeglądzie.